Neem jij het sociogram af? En maak je vervolgens ook een analyse? 

Tijdens de opleiding tot Specialist Klasse(n)Kracht is het zicht krijgen op de onderlinge verhoudingen van een klas een heel belangrijk onderdeel van de opleiding. Hier komt namelijk alles wat er speelt in een groep bij elkaar. Je krijgt het niet op een presenteerblaadje, dus je moet hier echt wel wat voor doen. Het onderdeel Sociogram levert altijd hele mooie aha’s en ohhhh’s op. 

Eén van de studenten verwoorde het heel mooi: Ik moet echt anders leren denken en dat betekent dit ook voor leerkrachten: dat ze anders moeten gaan denken. Ik kan daar alleen maar volmondig JA op antwoorden. Door te kijken naar de onderlinge verhoudingen in combinatie met de rollen, de thermometer, een observatie, de kernkwaliteiten kun je heel veel te weten komen over het onderwaterprogramma van een groep. 

Wat is een sociogram?

Een sociogram is een visuele weergave van de sociale verhoudingen in een groep. 

Door middel van een eenvoudige vragenlijst ontdekken leerlingen wie ze bijvoorbeeld graag als vriend willen of met wie ze liever niet samenwerken. De antwoorden worden vervolgens geanalyseerd en weergegeven in een sociomatrix of getekend als een sociogram, wat inzicht biedt in wie populair is, genegeerd wordt, of juist controversieel is. Op de matrix kun je zien welke kinderen:

• Populair zijn in de groep (veel positieve keuzes en hooguit 1x negatief gekozen), 
• Gemiddeld zijn (tussen de 2-4 keer positief gekozen)
• Controversieel zijn (zowel positief als negatief gekozen), 
• Genegeerd zijn (niet gekozen) of 
• Afgewezen worden (weinig tot niet positief gekozen en vaak negatief gekozen). 

Waarom is een sociogram zo waardevol?

Het sociogram brengt niet alleen in kaart hoe leerlingen zich tot elkaar verhouden, maar laat ook patronen zien die anders onopgemerkt blijven. Wie heeft een sterke invloed op de groep? Welke kinderen zijn geïsoleerd? Zijn er sub groepjes of kliekjes die het groepsproces beïnvloeden? Dit is cruciale informatie voor iedere leerkracht die een positieve groepsdynamiek wil bevorderen.

Voorbeelden uit de praktijk

1. Kleuters en het sociogram: Een leerkracht had het Sociogram afgenomen bij de kleuters en in combinatie met de thermometer werd heel erg duidelijk dat twee jongens sterk op elkaar gericht waren. Dat was op zich niks nieuws want ze vertoonden in de klas clownesk gedrag en ze versterkten elkaar enorm in het grappig zijn, waar de rest van de klas last van had. Het werd ineens wel heel duidelijk dat dit tweetal door de groep werd uitgestoten. “Ze doen raar”. “Ik snap ze niet”. “Ze luisteren niet naar de juf” en meer van dit soort uitspraken 
2. De keerzijde van populair zijn: Populariteit lijkt aantrekkelijk, maar het kan ook druk met zich meebrengen. Want wat zie je gebeuren bij kinderen die populair zijn daar willen andere kinderen graag bij in de buurt zijn, ze willen met je spelen, ze willen bevriend met je zijn, ze willen graag door hen gezien en gewaardeerd worden. Stel je voor dat je dagelijks zo’n 5-10 kinderen om je heen hebt hangen die allemaal iets van je willen. Ik zou er persoonlijk spontaan van beginnen te slaan.
3. Van populair naar manipuleren: Of de leerling die op het sociogram populair gekozen wordt, maar wiens gedrag zo langzamerhand veranderde van positief leiderschap naar negatief leiderschap. Ik herinner me een situatie van jaren geleden toen een leerkracht mij beschreef hoe ze in haar klas zag hoe een meisje van lief, behulpzaam, aandacht voor anderen, langzamerhand veranderde in iemand die kinderen opdrachten gaf. Kinderen moesten bijvoorbeeld haar tas dragen, haar jas halen, cadeautjes voor haar kopen, spullen voor haar meenemen en haar zelfs geld geven. Wat was het geval, dit meisje was heel erg populair bij haar klasgenootjes. Ze aanbeden haar, vertelde de juf. En voor haar ogen zag ze het meisje steeds meer ‘gebruik’ maken van haar populaire status. Ik weet niet of zoiets voortkomt uit irritatie, of dat ongemerkt de grenzen verschuiven omdat de anderen je adoreren en je erachter komt dat ze alles voor je doen. Maar gezond het is het niet. 

Sociogram en kleuters?

Leerkrachten uit de onderbouw vragen me regelmatig of het sociogram iets is wat in je onderbouw moet afnemen omdat kinderen zo snel veranderen van mening. Als jij niet aardig tegen me doet mag je niet op mijn feestje komen, maar over een uur kan dat weer helemaal anders zijn. Ja dat klopt. En toch zeg ik vaak: doe het wel omdat je daarmee ook zicht krijgt op welke kinderen al genegeerd en afgewezen worden. Dat wil je namelijk als leerkracht weten. En soms zie je dan dingen, die je echt niet wist. Dus ja de houdbaarheid is beperkt EN je kunt er al patronen in ontdekken waar je dan preventie regie op kunt voeren. 

Met een Sociogram kun de onderlinge relaties in beeld te brengen. Welke wederzijdse voorkeuren zijn er? Bestaan er kliekjes in je groep? Wat is de invloed die hiervan uitgaat in jouw groep? Of zijn er maar weinig wederzijdse voorkeuren, wat kan wijzen op verdeeldheid in de groep of ‘los zand’. Bestaat er een scheiding tussen jongens en meisjes? Ik maak deze zelf altijd handmatig als ik met een ‘moeilijke’ klas werk. En persoonlijk zou ik je het handmatig tekenen ook echt aanraden omdat je dan als het ware meegenomen wordt door de keuzes van de kinderen en het onder je handen meer gaat leven. Aflezen is toch anders dan zelf maken.

Waarom is het belangrijk?

Het onderwaterprogramma van een groep gaat over ongeschreven regels. Codes die niet formeel zijn afgesproken maar die ontstaan in de dagelijkse omgang met elkaar. Meestal bepaald door de informele leiders. Zijn dit positieve leiders dan zijn de ongeschreven regels vaak positief. Zijn dit negatieve leiders dan kun je te maken hebben met een fikse onderstroom. En hier heb jij als leerkracht last van. Stap 1 is herkennen en erkennen dat dit aan de hand is, stap 2 is er mee aan de slag gaan. 

Maar hoe kom je nu tot een sociogram? Hoe teken je vanuit de matrix het onderlinge geheel? Dat laat ik je zien in onderstaand filmpje. Ik zou zeggen: pak een kop thee, A-3, potlood en de sociomatrix. Veel plezier! 

Bekijk hier de video>>>

Download hier het gratis sociogram>>>

Met een verschillige groet, 

Jelly.