“Wow…” hoor ik een leerkracht zeggen. “Ik wist helemaal niet dat de onderlinge verhoudingen in de klas er zo uit zouden zien. Ik had eerlijk gezegd een heel ander beeld”.
“Mooi om te zien dat bepaalde kinderen die eigenlijk niet zo opvallen door veel kinderen gekozen worden, maar ook goed om te zien welke kinderen eigenlijk helemaal niet gekozen worden. En nog mooier, door dit te weten kan ik nog bewuster gebruik maken van de kwaliteiten van deze vaak ‘stille’ krachten in mijn groep”.
Het sociogram
Het sociogram is een instrument waarvan de kracht ervan vaak niet gezien wordt. Hij wordt door veel scholen afgenomen. Er wordt naar gekeken, sommige dingen zijn herkenbaar, andere niet en dan verdwijnt het weer in het dossier. Soms wordt het nog wel gebruikt voor het herindelen van groepjes, maar dat is het wel zo ongeveer. Doodzonde. Je kan echt zoveel meer doen met het sociogram en er ook veel meer uithalen. Ze kan je bijvoorbeeld zicht krijgen op wat er zich in het onderwaterprogramma van de groep afspeelt.
Wat is het onderwaterprogramma van een groep?
Stel je hebt een werkvorm uitgezocht, bv die met de pittenzakjes uit het e-book Aan de slag met Groepsvorming. En terwijl de leerlingen elkaar de zakjes toegooien hoor je elke keer gelach als er een pittenzakje op de grond valt. Het lachen op zich is bovenstroom, en als het lachen van plezier is, een uiting van dat we het met elkaar naar onze zin hebben, is er niks aan de hand. Het kan ook uitlachen zijn en zoiets betekenen als “wat een sukkel ben jij dat jij dat pittenzakje niet kunt vangen”. En het kan het ook allebei zijn. Waar de een het als plezier ervaart kan het bij de ander een gevoel van schaamte oproepen. Dit zijn uitingen van het onderwaterprogramma van een groep. Het is iets wat gebeurt. Mensen/kinderen komen samen en in dat samenkomen beïnvloeden ze elkaar onbewust. In de onderstroom zitten onze behoeften om erbij te willen horen, autonoom te willen zijn en invloed te willen uitoefenen. In de onderstroom zitten al onze gedachten, gevoelens, ervaringen, meningen, waarden, normen, overtuigingen etc.
Rollen in de groep
Daarnaast helpt het sociogram je om vervolgens een aantal stappen te zetten om nog dieper in te zoomen op het onderwaterprogramma van de groep. Welke rollen worden er ingenomen door de verschillende kinderen? Van welke krachten kunnen we gebruik maken om een bepaalde beweging in de groep te maken. Hoe kunnen we bijvoorbeeld ervoor zorgen dat dominante kinderen op een andere manier leren omgaan met hun leiderschap en hoe kunnen we kinderen die zich terugtrekken uit de groep meer zichtbaar laten worden.
Hoe kan ik merken dat er dingen spelen in de onderstroom? 
Soms is wat er speelt in een groep niet direct zichtbaar. Ik hoor wel vaak dat leerkrachten zeggen: “Ik kan m’n vinger er niet achter krijgen, maar er speelt iets in deze groep”. Je kunt het merken aan de manier waarop kinderen met elkaar omgaan. Wat zie je gebeuren als ze zelf groepjes of maatjes mogen maken? Wat zie je tijdens samenwerkingsopdrachten? Als je bijvoorbeeld je eigen groep in gedachten neemt. Hoe reageren ze op elkaar? Is dit vriendelijk, ondersteunend, elkaar helpend? Of is dit negatief, soms vijandig, op elkaar letten, op elkaar vitten? Hoe gaan ze met elkaar om?
Kan ik het onderwaterprogramma van een groep beïnvloeden?
Ja dat kan. Er zijn verschillende dingen die je daarvoor moet doen. Maar de eerste stap is: afnemen van het sociogram en er een goede analyse van maken. Het Sociogram geeft zicht op de onderlinge relaties in je groep. De posities die kinderen innemen in je groep, de invloed die sommige kinderen hebben op andere kinderen, maar ook welke kinderen bijna niet opgemerkt worden of zelfs buitengesloten worden.
Uit onderzoek blijkt dat kinderen die op jonge leeftijd een afgewezen positie innemen, dit hun hele schoolcarrière kunnen blijven houden (en soms nog ver daarna). Door het Sociogram af te nemen, te analyseren en er een plan op te zetten, kun je hier regie op voeren. Kun je dit proces doorbreken. In het kader van sociale veiligheid een hele belangrijke keuze.
Maak gebruik van de kracht van het Sociogram
Wat kun je te weten komen met het Sociogram (zie ook hoofdstuk 4 en 6 in mijn boek Klasse(n)Kracht: met RESPECT voor de klas!).
Met een Sociomatrix kun je de posities van de kinderen in beeld krijgen. Op de matrix worden de posities van de kinderen in een oogopslag duidelijk: welke kinderen zijn Populair in de groep (vaak positief en weinig negatief gekozen), Controversieel (vaak positief en vaak negatief gekozen), Genegeerd (weinig gekozen) of Afgewezen (weinig positief en vaak negatief gekozen). Met een Sociogram kun de onderlinge relaties in beeld te brengen. Welke wederzijdse voorkeuren zijn er? Bestaan er kliekjes in je groep? Wat is de invloed die hiervan uitgaat in jouw groep? Of zijn er maar weinig wederzijdse voorkeuren, wat kan wijzen op verdeeldheid in de groep of ‘los zand’. Bestaat er een scheiding tussen jongens en meisjes? Ik maak deze zelf altijd handmatig als ik met een ‘moeilijke’ klas werk. Ik weet dat Sometics dit ook aanbiedt, maar daar moet je voor betalen. En persoonlijk zou ik je het handmatig tekenen aanraden omdat je dan als het war
e meegenomen wordt door de keuzes van de kinderen en het onder je handen meer gaat leven. Aflezen is toch anders dan zelf maken.
Wat vraagt dit van mij als leerkracht als ik hier regie op wil voeren?
Als je hier meer over wilt weten en leren dan raad ik je vooral de training Grip op gedoe: samen bouwen aan vertrouwen aan. In deze training neem ik je stap voor stap mee om het onderwaterprogramma van een groep bete te leren snappen. Het is geen quick fix. Maar vooral voor die leerkrachten die het belangrijk vinden dat zij het verschil zijn voor kinderen in hun klas.
Kinderen willen het graag fijn hebben met elkaar. Ze kunnen alleen zelf niet regie voeren op hun eigen groepsproces. Daar hebben ze jou als begeleider/coach van de groep voor nodig. Het is fascinerend om te zien hoe een groep kan veranderen als je begrijpt wat er in de onderstroom gebeurt.
Meer weten en leren?
Klik dan hier>>>
Zorg dat je het verschil maakt!
met een verschillige groet,
Jelly